«میز نقد» عنوان سلسله نشست های نقد و بررسی داستان و رمان است که به همت دفتر داستان موسسه شهرستان ادب برگزار می شود. تازه ترین نشست «میز نقد» به بررسی رمان نوجوان «چشم های سبز هی هو هاما» نوشته سرکار خانم ریحانه جعفری اختتصاص داشت. این رمان از سری رمان های مدرسه رمان شهرستان ادب است که در سال 1397 از سوی انتشارات شهرستان ادب به چاپ رسیده است.
در این «میز نقد» خانم پری رضوی و آقای سید احمد مدقق به عنوان منتقد حضور داشته و اجرای جلسه نیز بر عهده محمدقائم خانی بود.
آغازگر این نشست نقد و بررسی خانم رضوی بود که در ابتدای سخنانش قسمتی از رمان نوجوان را قرائت کرد:
«داغ شدم. دویدم طرف پله ها، مدارکم را انداخت تو دستم. داد زدم دمت گرم خواهری. مجبورش کردم از پله ها برگردد بالا. حواسم نه به دم بود نه به آدم های بی دم. مدارک جلوی من پشت میز بود. فکر خان آخر، قلب ، گوش، چشم ، رگ و تمام وجودم را پر کرده بود. سوت مسابقه را زدند. پریدم توی استخر. آب دلشوره را از دلم شست و برد و من و آب باهم وارد خان چهارم شدیم. خان آخر. نور رو مربع های ریز آبی و سفید کف استخر می رقصید. رفتم بالا و هوا گرفتم. دست هام با تمام توان آب رو شکافتند. با شور و امید. بی دانیم ، مامان ، بابا، خانوم جون، باغبان پارک، مرد رفتگر، بابای مدرسه ما، بچه های مدرسه خانم رئوفی برام دست زدند و تشویقم کردند. تو می تونی سریع تر ادامه بده. »
رضوی در ادامه افزود: از نظر من این کتاب دو اشکال عمده داشت. کتاب در مورد یک پسر بچه ای است از زبان غیر همجنس. من فکر می کنم که خانم جعفری از پس روایت در این رمان تا حدودی برآمده است. نویسنده در مواجهه با پسرهای امروزی، دیالوگ هایی که استفاده می کنند، شر و شور بودنشان تا حدی توانسته موفق عمل کند. از نمونه های موفق و شاخص روایت از زبان غیر همجنس، داستان جلال آل احمد است.
در رمان نوجوان «چشم های سبز هی هوهاما» یک پسر بچه شر و شور وجود دارد که با همه دعوا دارد و یکسری کشمکش های پنهانی و بیرونی هم دارد. شخصیت های متضاد این داستان، اول گربه ها بعد دوستان بعد خواهرش و پدرش و در آخر مادرش هستند و می شود گفت، مادر عامل اصلی بیشتر این دردسرهاست. گربه هایی که مرغ عشق های خانوم جان را خورده اند و این پسر با این گربه ها لج کرده است. مادر از خانه رفته است به خاطر مشکل مالی که پدر خانواده دارد. پدر گول شریکش را خورده و همه چیزش را با خته و از دست داده است. حالا خانواده در یک مدرسه زندگی می کنند و پدر فراش مدرسه شده است. مادر هم تهدید کند «تا خانه نگیری من بر نمی گردم».
ظاهرا خانم جعفری از شرایط فراش بودن در مدرسه چندان باخبر نبوده اند. برای سرایدار شدن در مدرسه شما باید استخدام بشوید و همین طوری نیست که وقتی همه درها به رویتان بسته شد شما به عنوان فراش مدرسه جایگزین بشوید. این یک پروسه پیچیده و سختی دارد به اندازه استخدام شدن زمان بر هست و سخت. ممکن است در کشورهای فرامرزی این موضوع برایشان قابل حل باشد ولی در اینجا این طور نیست. در مدرسه اگر بخواهید ساکن بشوید یک پروسه پیچیده ای دارد و به این سادگی نیست.
این کتاب با 28 فصل در 152 صفحه است. این داستان ترکیبی از خیال و واقعیت است. دنیای شر و شور پسری که شخصیت خیلی مثبتی هم ندارد. در داستان نمی بینیم که این شیطنت ها را از چه کسی به ارث برده است. از پدر یا از مادر؟ به همین خاطر در مدرسه با دوستانش دچار مشکل می شود. برچسب دزدی می خورد. خیلی کشمکش های درونی و بیرونی دارد که در طول داستان به آنها کم کم جواب داده می شود ولی بحران اصلی داستان این است که این بچه به خاطر خوردن مرغ عشق هایش خیلی با گربه ها مشکل پیدا کرده است. به نظرم بحران اصلی داستان آن دم درآوردن است. دم می تواند وجدان این پسر باشد و صدای هی هوهاما می تواند صدای وجدان این پسر باشد که در گربه ها نمود پیدا کرده است.
شروع داستان خیلی خوب است و یک شروع انفجاری ست و از همان ابتدا تکلیفش را با خواننده مشخص می کند. می گوید: من کسی هستم که با دنیای اطرافم خیلی مشکل دارم خصوصا با گربه ها، و به خوبی نشان می دهد که با گربه ها چطور رفتار می کند. لحظه ای که با گربه ها بدرفتاری می کند خودش هم کاملا راضی نیست ولی از نظر روانشناسی می خواهد خودش را تخلیه کند. مثل همیشه دست روزگار می خواهد پند بیاموزد به این پسر.
رضوی در ادامه ی سخنان افزود: این قضیه دم درآوردن برای من خیلی باور پذیر نبود. کاش یک پیش زمینه ای داشت. ترکیب خیال و واقعیت در داستان خانم جعفری زیاد جالب و باور پذیر نیست. نثر داستان خیلی خوب بود. زبان داستانی از زبان یک پسر 15 ساله است زبان استفاده شده در این رمان کمی بزرگسالانه است.
سید احمد مدقق، منتقد دیگر میز نقد، به دعوت مجری سخنان خود را درباره رمان نوجوان «چشم های سبز هی هوهاما» آغاز کرد. مدقق گفت: داستان این کتاب در واقع، از دو خط سیر روایت کلی شکل گرفته است. یک بخش، داستانش مربوط به خانواده پسری به نام کیوان لولاگر است و یک بخش دیگر هم مربوط به دردسری است که خیلی شخصی است. در واقع یک بخش دردسرها و چالش های خانوادگی است و بخش دیگر دردسر شخصی است که در قالب در آوردن دم است. این بخشی که مربوط به خانواده کیوان است، قصه خانواده ای است که به علت مشکلات مالی ناچارا ساکن مدرسه ای شده اند، پدر قبلا تجارتی داشته که ورشکست شده است و مادر خانواده ناراضی ست از تلاش پدر و فکر می کند که پدر خانواده تلاش کافی ندارد و به همین دلیل خانه را ترک کرده است. خانواده در آستانه طلاق و فروپاشی ست. خواهر خانواده هم به همراه مادر رفته و پسر با پدر در مدرسه زندگی می کنند. یک خط سیر داستانی دیگر هم عبارت است از اینکه، چون گربه ها مرغ عشق های مورد علاقه کیوان را خورده اند، کیوان نسبت به آن ها کینه پیدا کرده است و اذیت و آزار گربه ها به جایی منجر می شود که در یک بعدازظهر جادویی در جایی گرفتار می شود و گربه ها او را محاصره کرده و برایش ور می خوانند. چند روز بعد کیوان می بیند دم در آورده است و تلاش می کند تا این دم را از بین ببرد. متوجه می شود که باید چهار خان را بگذرد. این فضای کلی روایت داستان ماست. به طور کلی روایت این کتاب را احتمالا بتوانیم زیر مجموعه ادبیات فانتزی طبقه بندی کنیم. به این معنا که عناصر خیالی و جادویی مثل گربه هایی که می توانند حرف بزنند و نفرین کنند و بلایی سر پسر بیاورند و... داستان را به سمت فانتزی سوق می دهد. شروع داستان فانتزی نیست ولی با این حال می شود این داستان را فانتزی دانست زیرا وارد کردن عناصر خیال در داستان شدت و ضعف دارد و حتی شدت هم تا حدی است که از دست نویسنده خارج نشود و وقتی از جادو صحبت می کنیم منظورمان همان منطق جهان داستان است. منظورمان قوانین برساخته ای است که در جهان جادو قابل اجرا و واقعی است ولی محدودیت دارد. در عین اینکه خیالی است باید محدودیت داشته باشد. حس من این است که انتخاب قالب فانتزی برای نوجوان ها می تواند خیلی موفقیت آمیز باشد. نوجوانی سنی است که فرد، کم کم دارای قدرت تحلیل می شود و در برابر مسائل پیش رویش چندین فرض پیش بینی می کند. نگاه آینده نگری در نوجوانی تقویت می شود. مثلا وقتی مادر نیست، نوجوان تحلیل می کند که چکار می توانم بکنم یا باید انجام بدهم تا مادر باشد. فانتزی چون دایره خیال است می تواند به نوجوان کمک کند. نوجوان چون دایره خیال و تحلیلش گسترده می شود از این جهت از فانتزی استقبال می کند که می تواند با فانتزی دنیاهای جدید بسازد یعنی هم می تواند با خیال رو به رو شود و هم خودش خیال پردازی کند. خیال پردازی ای که مقدمه برای آینده نگری اش می شود. این خیال پردازی به نظرم در این کتاب جواب داده است هر چند از میانه داستان این خیال پردازی شروع می شود و هر چه به آخر نزدیک می شویم اوج می گیرد.
پری رضوی در قسمت دوم سخنانش افزود: من فکر می کنم دنیای نوجوانی همان دنیای اضداد است. همه چیز انگار هجوم می آورند به سمت نوجوان و این باعث می شود که در خلق آثار ادبی نوجوان نویسنده مدام به دنبال ماجرا باشد. این کتاب ماجرا کم ندارد ولی ماجراهایی که در کتاب پیش می آیند چفت و بست مناسب و کافی ندارند. مثلا یک دفعه می بینیم این پسر جایش را خیس می کند و... انگار می پریم و نمی دانیم کجا بودیم و کجا می رویم. خیس کردن جا، شاید در بزرگسالی هم اتفاق بیفتد ولی باید دلیل مند باشد و این برای ما باور پذیر نیست. شب ادراری در دوران نوجوانی یک مساله مهم است که در داستان یک جایی اشاره شده است و دیگر به آن پاسخ داده نشده است. مثلا این قضیه شب ادراری می توانست در قالب کابوس و... باشد و به داستان کشش و جذابیت بدهد. من فکر می کنم مرزهای خیال و واقعیت خوب محو نشده اند و باور پذیر نشده است.
ایده داستان یک ایده بسیار خوبی است و یک دستاویز خوبی برای احترام به حیوانات می توانست باشد. شخصیت کیوان خوب پرداخت شده است ولی زبانش با سنش زیاد هماهنگ نیست. نثر کتاب ساده، روان و سلیس است و تعلیق و کشش دارد. من این صدای هی هو هاما را به صدای وجدان و دم را به خود وجدان تشبیه کردم. پردازش موقعیت و شخصیت یک بچه شرور در خانواده خوب است. داستان پیش زمینه ای از رفتارها و شخصیت کیوان به خواننده نمی دهد. ممکن است شرایط خانوادگی عامل بهم ریختگی شخصیت این پسر باشد ولی در داستان خوب پرداخت نشده است.
محمد قائم خانی در تکمیل صحبت های دو منتقد ادامه داد:
در بحث شخصیت کیوان، بیشترین نمود شخصیتی کیوان در دیالوگ هاست. دیالوگ های کیوان خیلی خوب و امروزی اند و ما را به شخصیت کیوان می رسانند. شخصیت یک نوجوان شر و شور و امروزی. مثلا استفاده از وازه های خشن و ناسزا در صحبت هایش مثل لعنتی ، نفله، پارازیت و... شکستن واژه ها مثل «لعنتی کلفت ملفته». نکته دیگر رجز خوانی در دیالوگ هاست یا ژست مقابله با رفتار و اندیشه لطیف. از مظاهر زیبایی خودش را متنفر نشان می دهد. از اظهار محبت آشکارا خودش را دور نگه می دارد. با وجودی که دلش برای مادر تنگ شده ولی با قورمه سبزی ای که مادر فرستاده برخورد تند می کند.
به نظرم باید به پایان کتاب بیشتر پرداخته می شد. اینکه برای نوجوانان مهم است در نگاه بقیه چطور دیده می شوند؟ ترس دیده شدن دم مثل چماقی بالاسر شخصیت اول داستان است ولی در بخش پایانی که باید گره گشایی شود یک لحظه حس می شود نویسنده سست گرفته و شتاب زده است و آن ترس را ادامه نداده است؟ به نظر می رسید باید به این ترس بیشتر بها می داد.
احمد مدقق نیز در بخش دوم صحبت های خود افزود:
جایی در رمان است که کیوان خسته شده و می گوید: «من نمی توانم». اینجا خواهر به کمکش می آید و مثال کفشدوزک را می زند و کیوان را تهییج می کند به انجام کار. در خط سیر داستان در مواجهه با خانواده، به نظر می رسد، کیوان نقش بسیار کمرنگی را از خودش به نمایش می گذارد. گویا یک مشاهده گر است و این مشاهده گری را می توانیم این طور بگوییم که یک ویژگی شخصیتی ست و کیوان یک بچه ی بی اعتنا به خانواده است. آن تلاشی را که برای از بین بردن دُم می کند همان تلاش را برای خانواده اش نمی کند. در هفت خان رستم، رستم برای نجات ایران مبارزه می کند ولی اینجا ما می بینیم که مشکلات بیرونی است. مشکلات کیوان از جنس کشمکش کیوان با خودش است. یک سری منیت ها و خودخواهی هاست. در واقع این شبیه هفت منزل منطق الطیر عطار است که پرندگانی به خاطر حجاب های درونی خودشان به منزل نمی رسند و در نهایت سی پرنده می رسند. کیوان هم باید روی این منیت های خودش در چهار مرحله کار کند و اخلاق و رفتارش را کنار بگذارد و از این جهت مثل منطق الطیر عطار است تا هفت خان رستم. در هویت اجتماعی ما ایرانیان، خانواده نقش بسیار مهمی دارد. وقتی داریم درباره یک نوجوان ایرانی صحبت می کنیم خانواده از این جهت پر رنگ می شود که بقیه معیارها برای نوجوان کمرنگ تر است. مثلا اگر برای یک فرد بزرگسال میزان درآمد و شغل خیلی نمود بیرونی دارد ولی برای نوجوان خانواده نادیده گرفتنی نیست. برای یک نوجوان خانواده یک جایگاه مهم و قوی دارد و در داستان نوجوانان، خانواده مهم است. در داستان این کتاب خانواده نقش پررنگی دارد. در حل مشکل خانواده، سنت ها هستند که مشکلات را حل می کنند. کیوان نیست که به خانواده کمک می کند بلکه این سنت هاست که جلوی فروپاشی خانواده را می گیرد.
در هر حال داستان پرکششی است و پر از ماجرا و نویسنده از خیال پردازی فانتزی نترسیده است و جسورانه عمل کرده است.